GİRİŞ

Aşılama, bulaşıcı hastalıkların yayılmasını önlemede en önemli önleyici tedbirlerden biridir. Yirminci yüzyıl, halk sağlığında, özellikle bulaşıcı hastalıkların önlenmesi ve tedavisi açısından büyük ilerlemelerin kaydedildiği bir dönemdir; aşıların kullanımı bu etki için son derece önemli olmuştur (1). Bununla birlikte, toplumlarda var olan aşı kararsızlığı nedeniyle, salgın durumlarında aşıların mevcudiyeti toplumsal bağışıklamanın sağlanması için yeterli olmayabilir. Bu durum, başarılı aşılama, aşı güvenliği ve etkinliği ile ilgili olarak halka yoğun sağlık eğitimi sunulması gerekliliğini ortaya çıkarmıştır (2).

Özellikle pandemi gibi kritik durumlarda, aşıların etkinlik ve güvenirliği ile ilgili olarak halkı bilgilendirecek olan hekimlerin tıp fakültesinde almış oldukları aşı eğitiminin niteliği son derece önemlidir. Pandemi döneminde, tıp öğrencilerinde veya sağlık çalışanlarında COVID-19 aşılarına yaklaşımın araştırıldığı çalışmalarda, eksik bilgi sahibi olan hekimlerin daha çok aşı kararsızlığı yaşadığı gösterilmiştir (3,4).

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından 11 Mart 2020’de COVID-19 pandemisi ilan edilmiştir (5). Şiddetli akut solunum yolu sendromu koronavirus-2 (SARS- CoV-2)’nin neden olduğu koronovirus 2019 hastalığı (COVID-19), asemptomatik taşıyıcı bireylerde; şiddetli solunum sıkıntısı, zatürre ve ölüme kadar değişen olgulara neden olmuştur (6,7). Pandeminin ilk yılında, kontrollü klinik çalışmalarla etkisi gösterilmiş bir tedavi olmaması nedeniyle COVID-19’un yayılımını önleme kapsamında el hijyeni, sosyal mesafe, karantina önlemleri önerilmiş ve pozitif bireylerin saptanması için tanıya yönelik uygulamalar gerçekleştirilmiştir (8).

Pandemi döneminde, COVID-19 pozitif bireyler ile temas riski yüksek olan, tanı ve tedavi süreçlerinde ön cephede çalışan sağlık hizmeti sağlayıcılarından oldukları için tıp fakültesi öğrencilerinde yüksek COVID-19 aşılama oranlarına ulaşılması önemli olarak görülmüştü; geleceğin hekimleri olarak aşı önerisinde bulunmanın yanı sıra aşı konusunda yetersiz bilgiye sahip hastaları bilgilendirecekleri de düşünülmüştü (9).

Çalışmamızın verilerini topladığımız Şubat 2021 tarihi, ülkemizde ve dünyada riskli grupların öncelikli olarak aşılanmaya başladığı dönemdir. İnaktif SARS CoV-2 aşısı için ülkemizde 13 Ocak 2021’de acil kullanım onayı verilmiş olup 14 Ocak 2021’de aşı kullanılmaya başlanmıştır (10,11). Bu dönemde aşı tüm erişkin yaş grubuna yaygınlaştırılmamış olmakla birlikte sağlık kurumlarında çalışanlar, tıp fakültesi ve diş hekimliği fakültesi stajyer öğrencileri ve 65 yaş üstü bireyler için ülkemizde gönüllülük esasına dayalı olarak aşılama uygulaması başlatılmıştır. 

Çalışma kapsamında, COVID-19 pandemisinin ilk yılının sonunda bir tıp fakültesinde altıncı sınıf öğrencilerinin kendilerini aşılar ve COVID-19 aşı türleri hakkında yeterli bilgi düzeyinde hissedip hissetmediklerinin değerlendirilmesi amaçlandı. Çalışma, nasıl ve niçin sorularına niceliksel araştırmalardan daha nitelikli yanıtlar elde edilebileceği düşünülerek niteliksel tipte bir araştırma olarak planlandı. 

YÖNTEMLER

Araştırmamız niteliksel bir araştırma olup İstanbul’da Anadolu yakasında bulunan bir tıp fakültesinin altıncı sınıf öğrencilerine uygulandı ve yüz yüze derinlemesine görüşme yöntemi teknikleri kullanıldı. Görüşmeler, literatür taraması sonucu oluşturulmuş açık uçlu soruları içeren yarı-yapılandırılmış bir soru rehberi aracılığı ile yapıldı. Örneklem seçiminde kartopu yöntemi uygulandı. Her biri 45-50 dakikalık sürelerle ve 10 katılımcıyla gerçekleştirilen görüşmeler Şubat 2021’de gerçekleştirildi. Bu dönemde ülkemizde sadece inaktif COVID-19 aşısı mevcuttu ve m-RNA aşıları henüz kullanılmaya başlanmamıştı. 

Görüşmeler kapsamında, katılımcıların; genel aşı bilgilerine, COVID-19 aşılarına yaklaşımlarına ve halka danışmanlık yapma durumu ile ilgili tutumlarına bakıldı. Bu bağlamda katılımcılara; “Genel aşı türleri hakkındaki düşüncelerinizden bahsedebilir misiniz?”, “Yeni geliştirilen COVID-19 aşıları hakkında ne düşünüyorsunuz?”, “Sizce toplum COVID-19 aşısı hakkında nasıl bilgilendirilmelidir?”, “Toplumda aşıların güvenirliği nasıl sağlanır?” gibi sorular yönlendirildi.  Görüşmeler, pandemi koşulları nedeniyle çevrimiçi olarak yapıldı; yeni içerik elde edilemediğinde görüşmelerin doygunluğa ulaştığı kabul edilerek görüşmeler sonlandırıldı. Katılımcıların onayıyla görüşmelerin ses kayıtları alındı ve aynı gün toplam 39 sayfalık veri halinde transkriptleri oluşturuldu. Katılımcıların isimleri gizli tutuldu; her biri sıra numarası ve cinsiyeti ile tanımlandı (K1-E: Katılımcı 1-Erkek, vb).

Verilerin analizinde; verilerin hazırlanması (paranteze alma), fenomenolojik olarak azaltılması (basamaklama ve fenomenolojik indirgeme), yaratıcı varyasyon (imgesel çeşitleme) ve deneyimin özünü ortaya çıkarma (anlam ve özlerin sentezlenmesi) aşamaları kullanıldı (12). 

Çalışma, Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu tarafından 05 Şubat 2021 tarihinde 09.2021.208 protokol numarasıyla onaylanmıştır.  Katılımcılardan yazılı olarak izinleri alındı ve kişisel bilgileri gizli tutuldu. Sağlık Bakanlığı’ndan da Ocak 2021’de gerekli izin alındı.

BULGULAR

Tablo 1.Katılımcıların Bireysel Özellikleri

Katılımcıların tümü bekardı ve İstanbul Anadolu yakasında ikamet ediyordu; altısı erkek, dördü kadın olan öğrencilerin yaşları 23-25 arasındaydı (Tablo 1). 

Araştırmanın yapıldığı dönemde dersler yüz yüze değil, çevrimiçi olarak yapılmaktaydı. Dolayısıyla aşı bilgisini de çevrimiçi olarak almışlardı. İlgili dönemde ülkemizde sadece inaktif COVID-19 aşısı mevcuttu ve katılımcıların tamamı bu aşının ilk dozunu yaptırdığını beyan etti; 28 gün arayla yapılan aşının ikinci dozu için tanımlanmış zamanın gelmesini beklemekte olduklarını da ayrıca belirttiler.

Tablo 2. Tema ve Alt Temalar

Analizde, kodların birbiriyle ilişkilendirilmesi yoluyla alt temalar ve temalar tanımlandı. Örneğin; “canlı aşı”, “inaktif aşı”, “protein alt üniteli aşılar”, “mRNA aşıları” ve ilişkili kodlar birleştirilerek “aşı türlerine yaklaşım” alt teması oluşturuldu; “aşı türlerine yaklaşım”, “aşıların etki mekanizması”, “aşı türlerinin etkinliği” ve “aşı türlerinin güvenirliği” alt temaları birleştirilerek “genel aşı bilgisi” teması ortaya çıkarıldı. Benzer şekilde ilişkili kodlar birleştirilerek 15 alt tema ve 6 tema oluşturuldu (Tablo 2).          

Genel Aşı Bilgisi

Katılımcılar genellikle aşıları canlı, inaktif ve toksoid olarak sınıflandırdı; toksoid aşı hakkındaki bilgilerinin, inaktif ve canlı aşı türlerine göre daha az olduğu gözlendi. Bazı katılımcılar mRNA aşılarından ve protein alt ünitesi olan aşılardan da söz etti. Katılımcıların çoğu canlı aşıların zayıflatılmış mikroorganizmalardan yapıldığını, inaktif aşılarda ise mikroorganizmaların tamamen öldürüldüğünü ifade etti. Yine katılımcıların büyük bir bölümü, canlı aşıların etkinliğinin daha yüksek olduğunu ve daha kalıcı bağışıklık kazandırdığını ancak yan etkileri inaktif aşılardan daha fazla olduğu için bu aşıların herkese yapılamayacağını belirtti. 

K5-Kadın – “… toksoidi şu an hatırlayamadım ama herhalde o organizmaya dair bir şey veriyoruzdur.” 

K3-Erkek – “Canlı aşı kalıcı bağışıklık sağlayan virusun kendisinin enjekte edildiği bir türdür.”

K6-Erkek – “Canlı aşılar var. Ölü aşılar var. Konjuge aşılar var, pnömökok aşısı vs gibi. Canlı aşılar herkese yapılamıyor, immunkompromizeler de tehlikeli. Toksoidi de tetanoz falan onlar toksoid diye hatırlıyorum.”

K1-Erkek – “Ayrıntılı bilmemekle beraber inaktif aşının daha az etkili ama daha güvenli olduğunu düşünüyorum.”

Aşı Güvenirliğinin Sağlanması

Katılımcıların çoğu faz çalışmalarıyla aşının güvenirliğinin sağlanabileceğine düşünüyordu. Bazı katılımcılar ünlü kişilerin örnek olmasından bahsederken bazıları da topluma bilgilerin ağız birliği ile aktarılmasının etkili olabileceğini ifade etti.

K10-Erkek – “… yapılan çalışmalar yayınlanır. Aşamalardan geçer, hangi aşamalardan geçtiği gösterilir: birinci, ikinci, üçüncü faz varsa dördüncü faz ki zaten aşı piyasaya sürüldüğünde gerçekleşen fazdır.” 

K7-Erkek – “Bana kalırsa aşılar öncelikle yüksek mertebedeki kişilere, ünlülere, bilinen kişilere yapılırsa halk arasında güven artar.”

K9-Kadın – “Yalnızca doktorlar tarafından değil genel olarak güvenilir bilgiler ağız birliği ile topluma aktarılırsa güvenirlik sağlanabilir.”

COVID-19 Aşı Bilgisi

COVID-19 Aşı Türleri ve Etki Mekanizmaları

Bütün katılımcılar aşı olmakla birlikte genel olarak bilinmezlik olduğundan sıklıkla bahsetti. Katılımcıların çoğu, zayıflatılmış virus içeren inaktif COVID-19 aşıları, mRNA aşıları (BNT162b2, mRNA-1273), viral vektör aşıları (ChAdOx1 nCoV-19 / AZD1222) ve protein alt ünitesi içeren farklı marka COVID-19 aşıları hakkında yeterli bilgiye sahip olmadığını belirtti. Bazı katılımcılar ülkeye alınan tek bir marka aşı olduğu için diğer aşıları araştırma gereği duymadıklarını ifade etti. İnaktif COVID-19 aşısının cansız olduğu bilgisini net olarak tüm katılımcılar verdi.

K3-Erkek – “Bizim aşımız yani Çin aşısı, inaktif aşı. On sekiz yaş altına uygulanmıyor hepsi. Enjeksiyon bölgesinde çoğunlukla ağrı olabiliyor aşı olunduktan sonra. mRNA’dan dolayı nadiren anaflaksi olanı duydum.”

K2-Kadın – “…Hangi marka olduğundan çok benim için alerjik reaksiyon yapma riski önemli. Onun için mesela inaktif aşı mı canlı aşı mı diye bakarım.”

K9-Kadın – “…bize Çin’den getirilen aşılar cansız aşı.”

K6-Erkek – “…(BNT162b2) bu tür aşıların bence daha böyle kapsamlı aşılar ama bu mRNA üzerinden işliyor dedikleri için biraz açıkçası korkmuştum yani o işlerden.”

COVID-19 Aşısı ile İlgili Bilgi Kaynakları

Katılımcıların çoğu bilgileri sosyal medya üzerinden edinirken, bilimsel çalışmaları yakından takip etmediklerini belirtti. Genel olarak aşı hakkında ulaşabildikleri bilginin yetersizliğinden bahsettiler.

K5-Kadın – “Daha çok twitter’dan ..önceden haberlerden izliyordum. Hocalardan bilgi edinmeye çalışıyoruz. Bir de arkadaşlarımdan ama onlar da sosyal medyadan okuyor.”

K1-Erkek – “Asıl bilgi aldığım kaynağım Pubmed. Maalesef bazen haber sitelerini okuyorum, gerçi onlar da eksik ve çelişkili oluyorlar. Bir de hastanedeki doktorlardan duyduğum şeyler oluyor.”

K4-Kadın – “Ben genelde internet üzerinden bilgi ediniyorum. Haber kaynakları Türkiye’de bence yetersiz. O yüzden ben sosyal medyadan takip ediyorum.” 

COVID-19 Aşısının Güvenirliği Hakkındaki Düşünceler

Katılımcıların çoğu, özellikle yeni geliştirilen mRNA aşılarının güvenirliği ile ilgili kaygı taşıdıklarını, aşıların güvenirliğinin toplum aşılandıkça ileride daha net görüleceğini düşündüklerini belirtti. Çeşitli aşamalardan geçmiş aşılara ayrım göstermeden tam güven duyacaklarını ifade ettiler.

K8-Erkek – “Aşılar henüz faz 3 çalışmalarını tamamlamadıkları için elbette güvenirlik için yüzde yüzden bahsedemeyiz.”

K5-Kadın – “Bence çok bilgi kirliliği vardı. Özellikle bu aşılama başlamadan önce.  Çin aşısının daha güvenilir olduğunu fark ettim kendim için. Yani bilindik bir yöntem ülkemizdeki. Daha önceki aşılarda da kullanılan bir yöntem ve şu an bunda da kullanıldı.” 

K1-Erkek – “İnaktif aşı olduğu için güvenirliğinin etkinliğinden daha fazla olduğunu düşünüyorum. Belki çok fazla bir bağışıklık sağlamaz ama çok ciddi yan etkilerinin çıkacağını düşünmüyorum. Aktif bir aşı gelmiş olsaydı ülkeye yan etkilerinden daha çok korkardım.” 

COVID-19- Aşısının Etkinliği Hakkındaki Düşünceler

Katılımcıların tamamı inaktif aşının mRNA aşılarından daha az etkin olabileceğini savundu. Yine de katılımcıların büyük bölümü inaktif COVID-19 aşısının etkinliğinin yeterince yüksek olduğunu belirtti. Bazı katılımcılar mutasyonlara bağlı olarak aşıların etkinliğinin azalabileceğinden bahsetti.

K4-Kadın – “mRNA aşısının koruyuculuğu %93-95 arası. Çok koruyucu ama yan etkisi belki ileride tahmin edemeyeceğimiz gibi. Yani bu iki aşı hakkında böyle düşüncelerim var. İngiltere’deki aşıyı bilmiyorum.”

K7-Erkek – “Aşılar hakkında bize belirli koruma oranları söylendi ve aşının koruyuculuğunun zamanla ve mutasyonlara bağlı olarak azaldığını biliyorum.” 

K9-Kadın – “Çok büyük beklentim yok ama en azından komplikasyonlarını düşürebilecek bir aşı olmasını umut ediyorum. Hastalığı en azından influenza yani grip gibi basit şekilde geçirebileceğimiz, ölümlere varamayacak şekilde atlatmamızı sağlayacağı yönünde umudumu hala koruyorum.”

COVID-19 Hastalığını Geçirme Olasılığı ve Önlemlerin Etkililiği Algısı

Katılımcıların hiçbiri daha önceden COVID-19 geçirmemişti; ancak çoğunluğu temasta bulunmuş, izole olmaları gerekmiş ya da birinci derece yakınlarından biri hastalığı geçirmişti. Katılımcıların yarısı hastalığı geçirmenin kaçınılmaz olduğunu düşünürken, kalan yarısı alınan önlemler ve aşı ile geçirmeyeceklerine inanmaktaydı.

K8-Erkek – “Henüz geçirmedim ben ama bu sürecin kaçınılmaz bir durum olduğunu düşünüyorum. En az 2 -3 yıl kadar bizimle devam edecek bana kalırsa. Tüm ülke geçirmese bile her aileden mutlaka en az bir bireyin geçireceğini düşünüyorum. Kendi ailemde de ablam geçirdi.”

K4-Kadın – “Geçirmedim. İleride geçirmeyeceğimi de düşünüyorum. Çünkü gerçekten maske bulaşı önlüyor bunu fark ettik. Hastaneye gidiyorum her gün. Kardeşim toplu taşımayla her gün işe gidip geliyor. Bunun gerçekten maskenin, mesafenin ya da el yıkamanın koruyucu olduğunu düşünüyorum.”

COVID-19 Aşısı Olma Kararı, Kendini ve Toplumu Koruma İsteği

Katılımcıların tamamı, aşı olmanın toplumsal bir sorumluluk olduğunu düşünmekteydi ve yalnızca bireysel olarak kendilerini korumak için değil ailelerini ve toplum sağlığını da düşünerek aşı olduklarını ifade ettiler.

K5-Kadın – “İlk gün yaptırdım hemen geldiği gibi. Bir kere acilde çalışacağım için çok büyük risk altında olduğumu düşünüyordum. Acil stajına başlamadan yaptırmak istedim. Yani diğer aşı gelseydi de olacaktım, bu gelse de olacaktım. COVID-19 geçirmekten biraz korktuğum için sanırım.”)

K7-Erkek – “Evet, yaptırdım çünkü etrafımdaki insanlara hastalığı yaymak istemiyorum. Özellikle annem 65 yaş üstü olduğu için ona bulaştırmaktan çekindiğim için yaptırdım”.

K4-Kadın – “Yaptırdım çünkü bir sağlık çalışanı olarak insanlara örnek olmak istedim.”

Topluma COVID-19 Aşısı Önerme Durumu

Katılımcıların büyük çoğunluğu yeni geliştirilen COVID-19 aşılarını topluma önerirken, az sayıda öğrencinin topluma bu aşıları önerme konusunda çekinceleri mevcuttu.

K3-Erkek – “Çevreme ve hastalarıma aşı olmalarını kesinlikle öneririm. Her şeyin normalleşmesi adına toplumun bir an önce aşılanması gerektiğini düşünüyorum. Sevdiklerimizi kaybetmemek adına zamanımızı kaybetmemek adına herkesin aşı olması gerektiğini düşünüyorum.” 

K1-Erkek – “Ben yaptırdım sen de istersen yaptır derim. Ancak herhangi bir komplikasyon oluşma ihtimaline karşılık sorumlu olmamak için yüzde yüz destekleyemem.”

İRDELEME

Niteliksel araştırma yöntemi ile gerçekleştirilen bu çalışmada, katılımcıların çoğu aşıları yaygın olan bir bakış açısıyla; canlı, inaktif ve toksoid olarak üç gruba ayırdı ve canlı aşıların yan etkilerinin daha fazla olduğundan ve herkese yapılamayacağından söz etti. Bazı katılımcılar mRNA aşılarından ve protein alt ünitesi olan aşılardan da bahsetti. Viral vektör aşılarından bahseden katılımcı ise olmadı. Klasik aşılara ek olarak, güncel inaktive /ölü aşılar antijen alt ünitesi, protein ve peptid yapılı aşıları içerirken, canlı/atenüe aşılar arasında ise viral vektör aşıları ve nükleik asit yapılı aşılar (DNA, RNA) yer almaktadır (13). Katılımcıların kendilerinin de belirttiği gibi özellikle bu yeni teknolojilerle üretilen aşılarla ilgili olarak yeterince bilgi sahibi olmadıklarını söyleyebiliriz. Bu bilgi eksikliğinin, araştırmanın yapıldığı tarihte henüz COVID-19 aşılarının faz çalışmalarının tamamlanmamış olmasından kaynaklı olduğu düşünülebilir. Ayrıca o dönemde derslerin yüz yüze değil de çevrimiçi olması nedeniyle ders veriminin düşmüş olması da katılımcıların yeterli bilgi düzeyinde hissetmemesine yol açmış olabilir. Katılımcıların çoğunun pandemi sürecinde bilgi edinme kaynağı olarak sosyal medyadan bahsetmiş olmasının da tıp fakültesinde konuyla ilgili alınan eğitimin yetersizliğini gösterdiğini düşünmekteyiz.

Çalışmamızda en çok dile getirilen konu aşı güvenirliği ve etkinliği ile ilgili kaygılar oldu. Katılımcıların tümü inaktif COVID-19 aşılarının mRNA aşıları ile kıyaslandığında etkinliğinin daha az, fakat güvenirliğinin daha yüksek olduğunu belirtti. Katılımcıların tamamında, mRNA aşılarının uzun vadeli yan etkilerine dair çekinceler mevcuttu; aşıların 18 yaş altına yapılmadığından söz eden katılımcılar oldu. Araştırmanın yapıldığı dönemde mRNA aşılarının çocuklardaki güvenirliği hakkında yayımlanmış bir çalışma yoktu; aşıların etkinlik ve yan etkileri, doz aralıkları ve hatırlatma dozları henüz tanımlanmamıştı (14). Bir sistematik derlemede, araştırılan farklı aşı türlerinin etkinliği %70.4-%95 arasında rapor edilmiştir. Söz konusu çalışmada, aşı uygulamasını takip eden 28 gün içinde ortaya çıkan yan etki sıklığı %30’un altında olarak bildirilmiştir; yan etkilerin çoğu hafiften ortaya doğru değişmekte ve 24 saat içinde kaybolmaktadır; en sık görüldüğü bildirilen yan etkiler ise lokal ağrı, hassasiyet, yorgunluk, ateş ve bedensel ağrılardır (15). Bazı çalışmalarda, COVID-19 aşılarının gebelerde ve çocuklarda güvenli bulunduğu bildirilmiştir (16-19). Bir diğer çalışmada, inaktif COVID-19 aşıları, viral vektör aşısı, protein alt ünitesinden oluşan aşı ve RNA tabanlı aşı için etkinlikler sırasıyla %73, %79.5, %89 ve %94 olarak rapor edilmiştir (20). Günümüzde hala COVID-19 aşılarının uzun dönem yan etkileriyle ilgili çalışmalara ihtiyaç vardır (15).

Bazı katılımcıların kullanımda olan inaktif aşıdan, “Bize Çin’den getirilen aşılar…”, “Çin aşısı’’ ve“Çin menşeili aşı” şeklinde söz etmeleri dikkat çekiciydi. Bu durum katılımcıların, COVID-19 aşıları ile ilgili soruyu profesyonel bir sağlıkçı olarak değil, daha çok halktan biri gibi yanıtlamış olduklarını ve aşı kaynağına yönelik damgalayıcı (“stigma” içeren) bir ifade kullandıklarını gösteriyor olabilir.

Az sayıda katılımcı mutasyonlarla oluşan yeni varyantlardan ve mevcut aşıların etkisinin zamanla azalabileceğinden bahsetti. Yaşanan süreçte  bu durum pek çok araştırmayla da doğrulanmış olup yeni varyantlara karşı aşı geliştirme çalışmaları halen devam etmektedir (21). Aşıların koruyuculuk sürelerine bağlı olarak hatırlatma dozları aralığı da yeni bilgiler ışığında sürekli güncellenmektedir.

Araştırmanın yapıldığı dönemde kullanımda olan aşı hakkında yetersiz bilgiye sahip olmalarına ve aşı ile ilgili çekincelerini dile getirmelerine rağmen katılımcıların tamamı, sadece kendilerini ağır hastalıktan korumak için değil, toplumdaki diğer bireylere hastalığı bulaştırmamak veya onları ağır hastalıktan korumak için de aşı olduklarından söz ettiler ve aşı olma sorumluluğunun önemini vurguladılar. Ayrıca, katılımcıların çoğu, aşı olmayı topluma da önerdiklerini ifade etti. Literatürde çeşitli çalışmalarda aşı bilgisi ile aşı yaptırma davranışı arasında olumlu bir ilişki saptanmıştır. Söz konusu çalışmalarda, yetersiz aşı bilgisine sahip olan bireylerin aşı yaptırmaya daha az istekli olduğu bildirilmiştir (3,4). Pandemi sürecinin ilk dönemindeki ağır hastalık algısının ve hastalıkla ilgili kaygıların, aşı ile ilgili bilinmezliğin ve aşılara bağlı yan etki ihtimali düşüncesinin önüne geçmiş olabileceğini düşünüyoruz.

Nisan 2021’de mRNA aşısı da Türkiye’de uygulanmaya başlamıştır ve Temmuz 2021’in sonunda erişkin nüfusun %45’i olan 26 milyon kişi, herhangi bir aşı türünden iki doz aşı olmuştur (22). Ülkemizde Temmuz 2021’de yapılan bir çalışmada, toplum genelinde aşı kararsızlığı %9.7 ve COVID-19 aşı reddi %7.1 olarak bulunmuştur. Söz konusu çalışma; aşının yan etkisinin fazla olduğu görüşünün, aşının etkinliğine inanmamanın, pandemiden kurtulmanın en etkili yolunun aşılama olmadığı inancının yaygınlığının ve aşı ile ilgili bilgileri edinmek için yararlanılan kaynakların aşı reddi üzerinde etkili faktörler olduğunu ortaya çıkarmıştır (23). 

Toplumda aşı kararsızlığını önlemede sağlık çalışanlarının ve özellikle de doktorların, kilit bir role sahip olduğunu düşünüyoruz. Mart 2022’de dünya genelinde çeşitli çalışmaların sunulduğu bir derlemede, sağlık çalışanlarında aşı bilgisi eksikliğinin ve bununla ilişkili aşı kararsızlığının önemli oranda yaygın olduğu ve bu durumun da toplumda aşı kararsızlığına yol açtığı bildirilmiştir (24). Bilgi eksikliğinin en yoğun şekilde yaşandığı bir dönemde, COVID-19 aşı bilgisinin sorgulanması araştırmamızın en önemli kısıtlılığıdır. Çalışmaya katılanların tamamının aşı yaptırmış olması aşıya ilişkin tutumun olumlu olduğunu göstermez; hastalık kaygısı, aşı kararsızlığının önüne geçmiş olabilir.

Çalışmamızda, altıncı sınıf tıp fakültesi öğrencilerinin aşı konusunda kendilerini ne kadar bilgili hissettiklerini ve topluma bağışıklama danışmanlığı yapma konusunda kendi yetkinliklerini nasıl değerlendirdiklerini araştırdık. Bilgi eksikliğine rağmen aşı yaptırmış olmalarının ve çoğunun bu aşıyı topluma da önermelerinin çok değerli bir bulgu olduğunu düşünüyoruz.

Ülkemizde yürütülen Mezuniyet Öncesi Tıp Eğitimi Ulusal Çekirdek Eğitim Programı’nın temel hekimlik uygulamaları kapsamında, bağışıklama danışmanlığı verebilme ve bağışıklama hizmetlerini yürütebilme yetkinliği geliştirilmesi de amaçlanmaktadır. Bu konuyla ilgili olarak Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi altıncı sınıf öğrencileri arasında yapılan bir çalışmada, katılımcıların %29.9’u bağışıklama hizmetlerini yürütebilme ile ilgili uygulamaları izlemediğini, %50.6’sı bu hizmetler ile ilgili deneyimi olmadığını, %29.2’si bu hizmetleri yapamayacağına inandığını belirtmiştir (25).  

Sonuç olarak; literatürle uyumlu olarak bizim araştırmamızda da katılımcıların konu ile ilgili saptanan eksiklikleri göz önüne alındığında, tıp eğitiminde bu kazanımların iyileştirilmesi için güncel aşı bilgisini içeren yüz yüze derslerin çekirdek eğitim müfredatı içerisinde daha fazla yer almasının ve belirli aralıklarla bağışıklama konusunda seminerlerin verilmesinin yararlı olacağını düşünüyoruz. Ayrıca, pandemi sonrasında genel aşı türlerine ve COVID-19 aşılarına ilişkin benzer ve yine niteliksel tipte olan araştırmaların tekrarlanması ve sonuçlarının pandemi sürecindeki verilerle karşılaştırılması yararlı olacaktır.