GİRİŞ

Rotavirus, özellikle beş yaş altı çocuklarda akut gastroenteritin en sık görülen viral etkenlerinden biridir (1,2). Dünya genelinde her yıl milyonlarca çocuğu etkileyen bu infeksiyon, özellikle düşük ve orta gelirli ülkelerde önemli morbidite ve mortalite nedenleri arasında yer almakta, sağlık sistemi üzerinde ciddi bir yük oluşturmaktadır (3). Rotavirus infeksiyonu genellikle ani başlangıçlı ateş, kusma ve ardından gelişen sulu ishal ile karakterizedir. Tedavi edilmediğinde dehidratasyon, elektrolit bozuklukları ve nadiren hastaneye yatışla sonuçlanan klinik tablolara neden olabilir (4).

Rotavirus çift sarmallı RNA genomuna sahip bir Reoviridae ailesi üyesi olup esas olarak fekal-oral yolla bulaşır (5). Çevre koşullarına dirençli yapısı sayesinde uzun süre dış ortamda canlı kalabilmekte ve özellikle kış ve ilkbahar aylarında daha yoğun bir şekilde infeksiyonlara yol açmaktadır (5). Ülkemizde ve dünya genelinde yapılan çalışmalar, rotavirus infeksiyonlarının mevsimsel dağılım ve yaş grubu açısından farklılık gösterdiğini ortaya koymaktadır (6,7). İnfeksiyon sıklığının en yüksek olduğu grup 6–24 ay arası çocuklar olmakla birlikte, semptomların ağırlığı ve başvuru nedenleri yaşla birlikte değişebilmektedir (8,9).

Rotavirus infeksiyonları ile çeşitli hematolojik ve biyokimyasal parametreler arasındaki ilişkiyi inceleyen sınırlı sayıda çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmalarda, infeksiyonun neden olduğu inflamatuar yanıtın C-reaktif protein (CRP), lökosit sayısı ve elektrolit düzeyleri üzerinde etkili olabileceği öne sürülmektedir (10). Ancak, bu parametrelerin tanı koydurucu düzeyde farklılık gösterip göstermediği tartışmalıdır. Mevcut çalışmaların çoğu küçük örneklemlerle ya da sadece hastaneye yatırılan olgularla sınırlı olup toplum düzeyinde genellenebilirlikleri düşüktür.

Bu nedenle, geniş örneklemli ve çok merkezli verilere dayalı analizlerin yapılması hem epidemiyolojik görünümün hem de klinik-laboratuvar ilişkilerinin daha doğru bir şekilde ortaya konması açısından önemlidir. Ülkemizde özellikle bölgesel dağılımları ve başvuru birimlerine göre rotavirus pozitifliğinin değerlendirilmesine yönelik literatür eksikliği bulunmaktadır. Ayrıca, laboratuvar parametrelerinin tanısal gücünün sınırlı olduğuna dair bulgular da test istemi süreçlerinin rasyonel planlanmasını gerekli kılmaktadır.

Bu çalışma, rotavirus antijen testi yapılan çocuk hastalarda infeksiyonun epidemiyolojik dağılımını, yaş ve mevsimsel faktörlerle ilişkisini ve eşlik eden laboratuvar bulgularını çok yönlü analiz etmeyi amaçlamaktadır. Bu doğrultuda elde edilen bulguların, tanısal süreçlerin optimizasyonuna ve test istem kararlarının daha etkin şekilde verilmesine katkı sağlaması hedeflenmektedir.

YÖNTEMLER

Bu retrospektif çalışma, 1 Ocak 2022 – 31 Aralık 2024 tarihleri arasında Van Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nde rotavirus antijen testi yapılan 0–18 yaş arası tüm çocuk hastaları kapsamaktadır. Hastaların demografik (yaş, cinsiyet) ve klinik verileri hastane bilgi sistemi (Karmed) üzerinden geriye dönük olarak elde edildi.

Çalışma için Van Eğitim ve Araştırma Hastanesi Etik Kurulu’ndan 13 Mart 2025 tarihli ve 28/03/2025 sayılı onay alınmış olup çalışmalar Helsinki Bildirgesi ilkelerine uygun olarak yürütüldü.

Rotavirus antijen tayini dışkı örneklerinde “Rotavirus One Step Card Test” (CerTest Biotec, Zaragoza, İspanya) kullanılarak “lateral flow” (immünokromatografik) hızlı test yöntemi ile gerçekleştirildi; örnek hazırlama ve sonuç değerlendirme aşamaları üretici talimatlarına uygun olarak yürütüldü. Biyokimyasal analizler Cobas 801 sistemi (Roche Diagnostics, Mannheim, Almanya), hematolojik analizler ise Mindray cihazı (Mindray Bio-Medical Electronics Co. Ltd, Shenzhen, Çin) kullanılarak gerçekleştirildi.

Mevcut örneklerde, CRP düzeyi (mg/lt), lökosit sayısı (10⁹/lt), nötrofil sayısı (10⁹/lt), lenfosit sayısı (10⁹/lt), nötrofil yüzdesi (%), lenfosit yüzdesi (%), sodyum düzeyi (mmol/lt), klor düzeyi (mmol/lt), potasyum düzeyi (mmol/lt), üre düzeyi (mg/dl) ve kreatinin düzeyi (mg/dl) analiz edildi. Hemolizli ve lipemik örneklerin hematolojik ve biyokimyasal analizleri çalışmaya dahil edilmedi. Rotavirus antijen testi dışkıdan yapıldığından, pozitif veya negatif sonuçlar için ek dışlama kriteri uygulanmadı.

Tanımlayıcı istatistikler medyan ve %25–%75 çeyrekler arası aralık (interquartile range, IQR) olarak sunuldu. Sürekli değişkenler iki grup arasında Mann-Whitney U testiyle, kategorik değişkenler χ² testiyle karşılaştırıldı. Rotavirus antijen testi pozitifliği için tanısal performans, CRP, nötrofil, sodyum, üre ve kreatinin değişkenlerinin her biri için ayrı ayrı alıcı işletim karakteristiği (receiver operating characteristic, ROC) analizi yapılarak eğri altında kalan alan (area under the curve, AUC) ile değerlendirildi. Ayrıca aşağıda verilen önceden belirlenmiş iki çok değişkenli model kuruldu:

1. CRP düzeyi + sodyum düzeyi + potasyum düzeyi + klor düzeyi.
2. CRP düzeyi + sodyum düzeyi + potasyum düzeyi + klor düzeyi + lökosit sayısı + nötrofil sayısı + lenfosit sayısı.

Bu modellerin olasılık çıktıları üzerinden ROC eğrileri çizildi ve AUC değerleri hesaplandı. Tüm ROC analizleri eksik verisi olmayan (complete-case) gözlemlerle gerçekleştirildi. İstatistiksel analizler SPSS, sürüm 28.0 (IBM Corp., Armonk, NY, ABD) ile yapıldı ve anlamlılık düzeyi p<0.05 olarak kabul edildi.

BULGULAR

Tablo 1. Hastaların Demografik Özellikleri ve Başvuru Birimlerine Göre Rotavirus Antijen Pozitiflik Oranları

Çalışmaya alınan 23 568 çocuk hastanın 4551’inde (%19.3) rotavirus antijen testi pozitif saptanmıştı. Yaş gruplarına göre yapılan değerlendirmede rotavirus pozitifliği açısından anlamlı fark bulunmuş (p<0.0001) olup en yüksek pozitiflik oranı 0–4 yaş grubunda (%24.9), ardından sırasıyla 5–11 yaş (%12.9), 0 yaş (%10.5) ve 12–17 yaş gruplarında (%4.5) görüldü (Tablo 1). Cinsiyete göre rotavirus pozitiflik oranları erkeklerde %18.9, kızlarda ise %19.8 idi; ancak cinsiyetler arasında anlamlı düzeyde farklılık saptanmadı (p=0.1016) (Tablo 1).

Başvuru yapılan birimler açısından bakıldığında rotavirus pozitifliğinde istatistiksel olarak anlamlı düzeyde farklılık saptandı (p<0.0001). En yüksek pozitiflik oranı acil servis başvurularında (%22.3) görülürken bunu yatan hasta servisi (%19.1), poliklinik (%8) ve yoğun bakım (%7) birimleri izliyordu (Tablo 1).

Şekil 1. 2022–2024 Yılları Arasında Rotavirus Antijen Testi Yapılan Pediatrik Olguların Aylara Göre Test Sayısı ve Pozitiflik Oranlarının Dağılımı

Rotavirus antijen testi sonuçlarının aylara göre dağılımı incelendiğinde, pozitif olguların özellikle ocak (%27.3), şubat (%25.4), mart ve nisan aylarında belirgin artış gösterdiği; yaz ve sonbahar aylarında ise pozitiflik oranlarının anlamlı ölçüde azaldığı saptandı (Şekil 1).

Tablo 2. Rotavirus Antijen Sonuçlarına Göre Klinik Laboratuvar Bulgularının Dağılımı ve İstatistiksel Karşılaştırması

Rotavirus antijen testi pozitif ve negatif olan hastaların laboratuvar parametreleri karşılaştırıldığında, anlamlı farklılıklar belirlendi. Rotavirus pozitif hastalarda lökosit sayısı [8.95 (6.84–11.90) vs 9.78 (7.57–12.72); p<0.0001], lenfosit sayısı [2.75 (1.66–4.38) vs 3.48 (2.23–5.38); p<0.0001], lenfosit yüzdesi [%33.75 (19.30–50.62) vs %39.20 (24.40–54.90); p<0.0001] ve potasyum düzeyleri [4.27 (3.96–4.58) vs 4.40 (4.09–4.74); p<0.0001] değerleri ile anlamlı olarak daha düşük düzeyde bulundu. Nötrofil yüzdesi ise pozitif grupta daha yüksek idi [%56.30 (39.00–72.20) vs %50.3 (34.1–67); p<0.0001]. Sodyum düzeylerinde anlamlı bir fark izlenmedi (her iki grup için medyan 137.00; p=1.000). Klorda ise küçük ancak anlamlı düzeyde bir fark tespit edildi [102.15 (99.70–104.50) vs 102.50 (100.40–104.70); p=0.0051]. Diğer yanda CRP değeri (p=0.4215), nötrofil sayısı (p=0.1693) ve kreatinin düzeyleri (p=0.1228) açısından gruplar arasında anlamlı düzeyde fark görülmedi (Tablo 2).

Tablo 3. Rotavirus Pozitif Hastalarda CRP Düzeyine Göre Şiddet Analizi

Rotavirus pozitif hastalarda yapılan CRP bazlı alt grup analizinde; CRP düzeyi >50 mg/lt olan grupta lökosit düzeyleri daha yüksek (10.35 vs 8.90; p=0.0019), sodyum düzeyleri ise daha düşük (135.0 vs 137.0; p<0.0001) idi. Potasyum düzeylerinin de CRP düzeyi yüksek olan grupta anlamlı olarak daha düşük olduğu tespit edildi (4.12 vs 4.27; p=0.0238). Buna karşılık, klor düzeyleri (101.40 vs 102.20; p=0.3724) ve kanda üre düzeyleri (23.35 vs 24.40; p=0.3080) açısından gruplar arasında anlamlı fark yoktu (Tablo 3).

Şekil 2. Rotavirus Antijen Pozitifliğini Tahmin Etmede Tekil Laboratuvar Parametreleri ve Çok Değişkenli Modellerin ROC Eğrileri

Laboratuvar parametrelerinin rotavirus pozitifliğini tahmin etmedeki tanısal performansı ROC analizi ile değerlendirildi. Her bir parametrenin tanısal gücü genel olarak sınırlı kalmış olup en yüksek AUC değeri üre için 0.599 olarak tespit edildi. Çok değişkenli analizde, inflamatuar belirteçler ve elektrolitlerin kombine edildiği modelde tanısal güç bir miktar artmış (AUC: 0.648) olmakla birlikte tanısal anlamlılık eşiği olarak kabul edilen 0.70 değerinin altında kaldı(Şekil 2).

İRDELEME

Bu çalışma, rotavirus antijen pozitifliğinin geniş bir pediatrik popülasyonda klinik ve laboratuvar parametrelerle değerlendirildiği kapsamlı bir retrospektif analizdir. 23 568 çocuk hastayı kapsayan geniş örneklem hacmi ve üç yıllık izlem süresi, elde edilen bulguların epidemiyolojik ve klinik açıdan genellenebilirliğini artırmaktadır. Çalışmada, hastaların demografik özellikleri, başvuru birimleri ve laboratuvar verilerinin birlikte analiz edilmesi, rotavirus infeksiyonlarına ilişkin çok yönlü değerlendirmeye olanak sağladı. Yaş gruplarına göre rotavirus pozitiflik oranlarındaki belirgin farklılıklar, mevsimsel dağılımdaki keskin varyasyonlar ve inflamatuar belirteçler ile elektrolit parametrelerinin alt grup analizleriyle yorumlanması çalışmamızın güçlü yönleridir.

Rotavirus pozitifliğinin yaş gruplarına göre dağılımında en yüksek oran 1–4 yaş grubunda (%24.9), en düşük oran ise 12–17 yaş grubunda (%4.5) görüldü. Türkiye’de yapılan çalışmalarda rotavirus infeksiyonlarının en sık 0–5 yaş aralığında görüldüğü ve yaş ilerledikçe pozitiflik oranının azaldığı bildirilmiştir (7,11). Literatürde beş yaş altı çocuklarda hastalığın daha belirgin klinik tablo ile seyrettiği, daha büyük çocuklarda ise infeksiyonun hafif ya da subklinik formda izlendiği bildirilmiştir (4,9). Çalışmamızda bir yaş altı çocuklarda pozitiflik oranı görece düşük olmakla birlikte bu yaş grubunda hastalığın daha ağır seyredebilmesi nedeniyle test isteminin klinik açıdan uygun olduğu değerlendirilmektedir. Bu nedenle, rotavirus testinin özellikle küçük çocuklarda uygulanması, tanı doğruluğu ve toplum sağlığı açısından önem taşımaktadır.

Mevsimsel dağılım açısından değerlendirildiğinde, yaz aylarında test istemi sayısında artış olmasına rağmen rotavirus pozitiflik oranlarının düşük olduğu görüldü. Bu durum, yaz aylarında bakteriyel ve paraziter etkenlerin gastroenterit etiyolojisinde daha baskın olmasıyla açıklanabilir (12). Türkiye’den bildirilen önceki çalışmalar da infeksiyonun en sık sonbahar ve kış aylarında görüldüğünü ortaya koymuştur (7,13). Mevsimsel etken dağılımının dikkate alınmaması, klinik şüphe olmaksızın test istemlerine neden olabilmekte ve gereksiz test yükü oluşturabilmektedir. Bu nedenle, test istemi kararlarında mevsimsel dağılım ve hasta klinik tablosu birlikte değerlendirilmelidir.

Çalışmamızda laboratuvar parametreleri incelendiğinde; lökosit sayısı, lenfosit sayısı ve yüzdesi, nötrofil yüzdesi, sodyum, potasyum, klor ve üre düzeyleri pozitif ve negatif gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı düzeyde farklılık olduğu görüldü. Buna karşılık, CRP, nötrofil sayısı ve kreatinin düzeyleri açısından gruplar arasında anlamlı düzeyde fark saptanmadı. Lökosit alt gruplarına ilişkin olarak literatürde çelişkili bulgular mevcuttur: lenfosit artışı bildiren çalışmaların (14) yanı sıra, lenfosit sayısında azalma gösteren yayınlar da mevcuttur (10). Çalışmamızda lenfosit sayısı ve yüzdesi pozitif grupta daha düşük bulundu; ancak bu farkın klinik karşılığı belirsizdir. Viral infeksiyonlarda nötrofil artışı beklenmemektedir (15) ve bu beklentiye paralel olarak çalışmamızda da nötrofil düzeyleri açısından anlamlı düzeyde fark izlenmedi.

Rotavirus pozitif hastalarda sodyum, potasyum ve klor düzeyleri negatif gruba göre anlamlı düzeyde daha düşük idi. Ancak CRP değeri >50 mg/lt olan olgularla yapılan alt grup analizinde dahi potasyum ve klor düzeylerindeki düşüş klinik olarak anlamlı eşiklere ulaşmamıştır. Bu durum, rotavirus infeksiyonunun genellikle ağır sistemik inflamasyon veya belirgin elektrolit bozukluğu ile seyretmediğini (16) ve çoğu olguda daha hafif bir klinik tablo oluşturduğunu desteklemektedir (17,18).

Ciddi sıvı-elektrolit kaybı göstergesi olarak kabul edilen eşik değerler (sodyum <135 mmol/lt, potasyum <3.5 vs >5.5 mmol/lt, sodyum >145 mmol/lt ve üre >40 mg/dl) esas alındığında, çalışmamızdaki hiçbir hastanın bu kriterleri sağlamadığı görüldü. Bu da laboratuvar düzeyinde belirgin sıvı-elektrolit dengesizliğinin gözlenmediğini ve rotavirus infeksiyonlarının çoğunlukla hafif-orta şiddette seyrettiğini göstermektedir. Rotavirus aşılamasına dair bireysel düzeyde veri bulunmadığı için infeksiyon sıklığı ve klinik şiddet üzerindeki potansiyel etkisi çalışmamız kapsamında değerlendirilemedi. Ancak literatürde, aşılama uygulamasının yaygınlaştığı toplumlarda hem klinik şiddette hem de pozitiflik oranlarında anlamlı oranda azalma olduğu bildirilmiştir (19,20).

Çalışmamızda incelenen laboratuvar parametrelerinin tanısal performansı ROC analizi ile değerlendirildi. Elde edilen AUC değerlerinin düşük olması bu parametrelerin rotavirus infeksiyonu tanısında tek başına yeterli olmadığını göstermektedir. Literatürde de CRP, lökosit sayısı ve elektrolit parametrelerinin rotavirus tanısında sınırlı ayırt edici güce sahip olduğu; tanıda dışkı antijen testleri ve klinik bulguların öncelikli olduğu vurgulanmaktadır (14,21). Elde edilen bulgular, laboratuvar verilerinin klinik karar sürecinde yalnızca destekleyici olarak değerlendirilmesinin, tek başına belirleyici olarak kullanılmamasının daha uygun olduğunu göstermektedir.

Bu çalışma, geniş örneklem hacmi ve çok yönlü veri analiziyle Türkiye’de çocukluk çağı rotavirus infeksiyonlarının epidemiyolojik, klinik ve laboratuvar özelliklerine dair kapsamlı bilgiler sunmaktadır. Bulgular, rotavirus infeksiyonunun özellikle 1–4 yaş grubunda daha sık görüldüğünü, ancak pozitif olguların çoğunda ciddi sistemik inflamatuar yanıt veya belirgin sıvı-elektrolit dengesizliği gelişmediğini ortaya koymaktadır. Laboratuvar parametrelerinde gözlenen istatistiksel farklılıklar, çoğu durumda klinik olarak anlamlı eşiklere ulaşmamış olup ROC analizinde saptanan düşük AUC değerleri, bu parametrelerin tanısal değerinin sınırlı olduğunu ve klinik karar süreçlerinde destekleyici olarak ele alınması gerektiğini göstermektedir. Sonuç olarak, rotavirus infeksiyonlarında tanısal yaklaşımın hasta yaşı, mevsimsel özellikler, klinik bulgular ve epidemiyolojik verilerle birlikte değerlendirilmesi; test istemlerinin ise bu çok boyutlu yaklaşım temelinde planlanması hem tanı sürecinin doğruluğunu hem de sağlık kaynaklarının etkin kullanımını destekleyecektir.